• خوانندگان ارجمند من برای آشنایی با مجموعه‌ی مقاله‌های نوشته‌شده در این تارنما و خواندن مستقیم آن‌ها   می‌توانند به این‌جا نگاه کنند.

• مقاله‌های نهاده‌شده در صفحه‌ی نخست ماه‌های گذشته را نیز در ستون "نوشته‌های پیشین" می‌توانید ببینید و بخوانید. با سپاس،   آریا ادیب

پسوندهای گم‌شده در فارسی

پسوندها و پیشوندها از گوشه‌های بنیادی و واژه‌ساز زبان پارسی هستند که همواره در پژوهش‌های دستوری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند.

دو پسوند “ل” و “ال” در زبان پارسی کاربرد گسترده‌ای داشته‌اند، ولی شوربختانه هیچ کسی در دوره‌ی درازی که از نگارش دستور زبان پارسی می‌گذرد، چشمی به آن‌ها نداشته است. دنباله...

 آیا می‌دانستید که...؟

١٣٨- آیا می‌دانستید که امروز ایران دیگر نه یک «مملکت» بلکه یک «کشور» است؟

١٣۷- آیا می‌دانستید که رستم، بزرگ‌ترین پهلوان داستانی ایران از مادری تازی‌نژاد زاده شده است؟

١٣٦-  آیا می‌دانستید که بسیاری از فارسی‌زبانان عبارت «کرسی شعر» را نه‌تنها درست تلفظ نمی‌کنند، بلکه معنای دیگری از آن مراد می‌کنند؟

١٣۵- آیا می‌دانستید که فارسی‌زبانان واژه‌ی ساده‌ی «اهتزاز» را می‌توانند ١٢۷ جور غلط بنویسند؟

١٣۴- آیا می‌دانستید که سرود ملی کشور پاکستان به فارسی است؟

١٣٣- آیا می دانستید که چرا مردم در مقام آرزوی عمر دراز برای دیگری می‌گویند: «امیدوارم ١٢٠ سال زنده باشی» و مثلن نمی گویند ١٠٠ یا ١۵٠ سال و مانند این‌ها؟

١٣٢-  آیا می‌دانستید که بیش از ١۵٠ سال است که واژه‌ی «کازاک» را که نام نژادی سفیدپوست در شرق اروپا (در منطقه‌ی اوکراین) است، در فارسی «قزاق» ترجمه کرده‌اند که نام نژادی زردپوست در آسیای میانه (قزاقستان کنونی) است؟

١٣١- آیا می‌دانستید که برخی از بزرگان ادب فارسی و تاریخ ایران گوربه‌گور شده‌اند؟

١٣٠-  آیا می‌دانستید که شعر معروف فردوسی: «توانا بود هر که دانا بود   ز دانش دل پیر برنا بود» در شکل اصلی‌اش چنین نیست و شکل اصلی آن این بوده است: «توانا بود هر که دانا بود   به هر کار، بستوه کانا بود»؟

پاسخ‌ها

«کنایه» و کاربرد آن در زبان فارسی

در زبان انگلیسی می‌‏توان معادل کنایه را  "kenning"دانست که از فعل "lenna‘ به معنای «دانستن و شناختن» از عبارت لاتین "lenna eitt vij" به معنای: «بیان کردن چیزی بر اساس چیزی دیگر» مشتق شده و این دو لفظ یعنی «کنایه» و  "kenning"با فعل "kenna"در زبان لاتینی به‌طورشگفت‏انگیزی با هم، هم‌‏سان و ظاهرن هم‌ریشه‌اند. (٢)

قبل از آن‌که به بحث و تحلیل تعریف‏‌های کنایه بپردازیم، به‌تر است تعریفی اجمالی از آن بیاوریم: هر گاه کلمه یا کلام را طوری بیان کنیم که علاوه بر معنی لفظی و حقیقی معنای پوشید‌ه‌ای نیز داشته باشد و مقصودمان همان معنای دوم مجازی (پوشیده) باشد، از صنعت ادبی کنایه سود برد‌ه‌ایم. چنان‌که اگر بگوییم «کلاه فلانی پشم ندارد»، نبودن پشم در کلاه او ظاهر کلام و معنی حقیقی آن است، اما اگر مقصودمان زبونی و بی‌‏دست‌و‌پایی او باشد، این کلام، کنایه است. از دیرباز کنایه به صورت‏‌های مختلفی تعریف شده که تقریبن همه موازی یکدیگرند و جز در فروع، اختلافی در آن‌‌ها دیده نمی‏‌شود. دنباله...

این ترانه بوی نان نمی‌دهد!

ترانه‌ی معترض در ایران قدمتی به ‌اندازه‌ی تاریخ ترانه دارد. از همان ایام که ترانه یا تصنیف تولد یافت تاکنون چه بسیارانی که آمدند و خواندند. و اگرچه برخی مدتی در اوج شهرت نیز قرار گرفتند، اما چند صباحی بعد رفتند و فراموش شدند. بسیاری بهر نان خواندند و بسیاری بهر نام و در این میان بودند کسانی هرچند اندک که از واژه و ساز و صدا دشنه‌ای ساختند و بر شب‌سالاران تاختند. این نوشته کوششی است برای ادای دین به همان‌ها که در آن سال‌ها از دردها بیگانه نبودند و در غم‌انگیزترین شب‌ها نغمه‌های آفتابی سرودند.

١-   تولد ترانه در ایران با شیدا
علی‌اکبر شیدا را پایه‌گذار اصلی تصنیف و ترانه به معنای امروزی آن باید دانست. دنباله...

اختصارات و آغازه‌ها در زبان فارسی

ما روزانه ده‌ها بلکه صدها جمله نظیر جملات زیر را در مطبوعات می‌خوانیم: «در نشست این همایش، تعدادی از مسئولان ایرنا و نماینده‌ی ایران در فائو نیز شرکت داشتند». (١) «ارتش مالزی با نظامیان کشورهای آ.سه.آن همکاری می‌کند». (٢) «پکا در راه است». (٣) «استینفو و خدمات تحویل مدارک». (۴) «١۴٠ هزار تن کاغذ امسال در چوکا تولید می‌شود». (۵) کلماتی مثل چوکا، آ.سه.آن، استینفو و غیره را در مواردی در هیچ فرهنگ لغتی نمی‌توان یافت و اغلب معنای روشن و مستقلی ندارند.

استفاده از آغازه‌ها و اختصارات سابقه‌ای دیرینه دارد. «سربازان رومی استانداردهایی که با حروف SPOR برای نشان‌دادن "سنا و مردم رم" کنده‌کاری شده بود. آنان در شهر یهودا علامتی را که روی آن اختصار INRI (عیسی نصرانی، پادشاه یهودیان) درج شده بود با میخ به صلیب نصب کرده بودند» (۷). با توجه به سابقه‌ی دیرینه در استفاده از اختصارات و آغازه‌ها معلوم می‌شود که تعداد آن‌ها در زبان‌های لاتینی بسیار زیاد و در زبان فارسی اندک است. برای آشنایی بیش‌تر با حجم این قبیل واژه‌ها در زبان‌های بیگانه کافی است به چند منبع اشاره کنیم: دنباله...

سوادآموزی در تاریخ معاصر ایران

سال ۱۲۸۶ یعنی زمان تشکیل اولین کلاس‌های اکابر را می‌توان سرآغاز فعالیت‌های سوادآموزی در ایران معاصر دانست. برنامه‌های سوادآموزی ایران در طی سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۵۰ دارای سه مرحله بود:

«سازمان تعلیمات اکابر» اولین سازمانی است که در سال ۱۳۱۵ به‌طوررسمی برای باسوادکردن بزرگسالان در ایران تاسیس شد. در این دوره با استفاده از فضای مدرسه‌های موجود کلاس‌های شبانه برای بزرگسالان تشکیل گردید. فعالیت‌های این سازمان تا زمان اشغال ایران در شهریورماه ۱۳۲۰ ادامه داشت.

در ابتدا سوادآموزی تنها با هدف کاستن از تعداد بی‌سوادان و بدون توجه به ملاحظات اقتصادی-اجتماعی بود. در این دوره که از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۱ ادامه داشت، پیوند بین آموزش ابتدایی و بزرگسالان گسسته بود. دنباله...

فحش و فحاشی در زبان و  ادبیات فارسی

 همه‌ی جوامع بشری هم فحش دارند و هم نفرین. البته نوع فحش یا نفرین شایع در جوامع مختلف با یکدیگر متفاوت است. اما وجودشان حتمی‌ست. در این مختصر بنده فقط به بررسی فحش می‌پردازم. با این که بعضی از فحش‌های فارسی مانند مرده‌شوربرده، خاک بر سرت و مانند آن‌ها درواقع نفرینند، ولی چون بنده نمی‌خواهم که در این مقاله وارد جزییات شوم، جنبه‌ی نفرین‌بودن آن‌ها را در نظر نمی‌گیرم.

بشر به حکم این که از حیوانات است، بسیاری از غرایز حیوانی را هم داراست. اما آن‌چه که به‌ذات منحصر به بشر است و در دیگر حیوانات به‌ نوعی که در بشر وجود دارد، موجود نیست، زبان است. هرگاه احساسات و غرایز تندی مانند خشم، ترس، نفرت و امثالهم با زبان بیان شود، فحش و نفرین ایجاد می‌شود. به همین دلیل است که عرض کردم همه‌ی جوامع بشری فحش و نفرین دارند و لابد فحش و نفرین را از آغاز استفاده‌شان از زبان داشته‌اند و این موضوع را عالمانی که درباره‌ی تاریخچه‌ی فحش تحقیق کرده‌اند، متذکر گشته‌اند. دنباله...

انواع ادبی و شعر فارسی

 استاد دكتر محمدرضا شفیعی كدكنی در سال ١٣۵٠ در جمع دانش‌جویان دانش‌سرای عالی پیرامون مبحث «انواع ادبی» به بحث پرداختند كه در مجله‌ی خرد و كوشش از انتشارات دانشگاه شیراز‎، به چاپ رسید؛ عدم‎دسترسی برخی همكاران ما به‌این مقاله‌ی استادانه كه برای نخستین بار طرح و پیرامون آن بحث شده است ما را بر آن داشت كه بی هیچ تغییری با كسب اجازه از محضرشان عین مقاله را درج كنیم.

نقد و داوری درباره‌ی آثار ادبی زبان فارسی دشوار است؛ زیرا در‌ ایران سنت نقد و بررسی وجود نداشته است. برای رسیدن به مرحله‌ی نقد درست ناگزیریم از پذیرفتن بسیاری از راه‌ورسم‎‎های نقد ادبی كه در زبان‎های دیگر رواج دارد. ما امروز در مرحله‌ی اقتباس هستیم تا برسیم به مرحله‌ای كه از خود نیز ملاك‎های نقد و بررسی به وجود آوریم. به‌ترین ناقد روزگار ما كسی است كه بتواند آرای منتقدان اروپایی را به‌درستی با آثار ادبی فارسی تطبیق دهد. آن‎ها كه دست‌اندركار مطالعه‌ی آثار معاصرانند، نیك می‌دانند كه هنوز از نعمت چنین منتقدی برخوردار نشده‌ایم؛ زیرا ناقدانی كه با موازین نقد اروپایی آشنایی دارند، زبان فارسی و ریزه‌كاری‎های ادب ملی خود را نمی‌شناسند و آن‎ها كه بیش و كم آثار ادبی زبان فارسی را به دقت خواند‎ه‌اند و فهمید‎ه‌اند، یا به موازین نقد فرنگی دسترسی ندارند، یا‌ این كه خود را از آن موازین بی‌نیاز می‌دانند. دنباله...

اهمیت استنباط در درك زبان

یكی از سؤال‌های قدیمی در روان‌شناسی و زبان‌شناسی مربوط به رابطه‌ی زبان و تفكر است. آیا زبان تنها شرط وجود فعالیت‌های عالی ذهن مانند تفكر، تجرید، تعمیم، استدلال، قضاوت و مانند آن است؟ آیا اگر ما زبان نمی‌آموختیم، از این فعالیت‌های عالی ذهن بی‌بهره می‌بودیم؟ چنان‌چه بر اثر بیماری یا تصادف قدرت سخن‌گفتن را از دست بدهیم، آیا قدرت تفكر را نیز از دست خواهیم داد؟ این سؤال‌ها تازگی ندارد و از دیرباز توجه فیلسوفان و متفكران را به خود مشغول داشته است. افلاتون معتقد بود كه هنگام تفكر روح انسان با خودش حرف می‌زند. واتسُن، از پیش‌روان مكتب رفتارگرایی در روان‌شناسی، این مطلب را به نحو دیگر بیان كرده است. او معتقد است كه تفكر چیزی نیست مگر سخن‌گفتن كه به صورت حركات خفیف در اندام‌های صوتی درآمده است. به عبارت دیگر، تفكر همان سخن‌گفتن است كه وازده می‌شود و به صورت حركات یا انقباض‌هایی خفیف در اندام‌های صوتی ظاهر می‌شود. دنباله...

مستندكردن نوشته‌‌ها در علوم انسانی

(روش تهیه‌ی فهرست منابع  و مآخذ در پی‌نوشت‌ها)

MLA, Modern Language Association))

اطلاع‌رسانی در دنیایی كه هر آن رو به پیشرفت و تكامل اطلاعاتی دارد، كار بسیار حساس و ظریفی است. تهیه و تدوین اطلاعات علمی- پژوهشی در زمینه‌‌های گوناگون و ارائه‌ی آن به مخاطبان خاص یا عام دارای قواعد مشخصی است كه رعایت‌كردن آن‌‌ها، عمل تفهیم و تفاهم و درك و دریافت را ساده‌تر می‌كند.

امانت‌داری علمی ‌ایجاب می‌كند به هنگام استفاده از مطالب دیگران به هر شكل (مستقیم، غیرمستقیم، گزارش‌گونه،...) و با هر هدف كه انجام شده باشد، به منبع آن ارجاع داده شود. ارجاع‌دادن به منابع معتبر و دست‌اول علمی، درعین‌حال، اعتبار و وجهه‌ی علمی- تحقیقی هر پژوهش را افزایش می‌دهد و منابع دیگری را درباره‌ی موضوع مورد نظر به خواننده معرفی می‌كند.

در ‌ایران، سال‌‌هاست كه ارجاع‌دادن به منابع در پانویس (پاورقی) یا پی‌نویس (پایان هر فصل یا پایان كل فصول) انجام می‌گیرد و پی‌رو قوانین خاصی است؛ قوانینی كه پس از سال‌‌ها استفاده، هنوز هم یكدست و هماهنگ نشد‌ه‌اند. در کتاب‌‌های گوناگون آیین نگارش با شیوه‌‌های مختلف ارجاع مواجه می‌شویم. به عنوان نمونه چند مورد ذكر می‌شود: دنباله...

ادبیات فارسی و سینما

در عمر شصت‌ساله‌ی سینمای ایران سینماگران متعددی با اهداف و دیدگاه‌های گوناگون کوشیده‌اند به‌گونه‌ای آثار ادب فارسی را دستمایه‌ی فیلمشان قرار دهند. میزان موفقیت آنان در برگردان سینمایی این آثار و به‌تصویرکشاندن آن‌ها بستگی عمیقی به پشتوانه‌ی ادبی و بضاعت هنری آنان داشته است. روی‌هم‌رفته رد ادب فارسی را در فیلم‌های ایرانی در طی سه دوره‌ می‌توان دید. دنباله...

نام‌گذاری‌های فی‌البداهه در زبان فارسی

(واژه‌های بافتی، موقت یا خلق‌الساعه)

منظور از واژه‌های‌ بافتی‌ یا خلق‌‌الساعه‌ چیست؟ آیا واژگان‌ بافتی‌ با نوواژه‌ها یكی‌ است؟ تئوری‌ نام‌گذاری‌ اشتقاقی‌ بر چه‌ اساسی‌ پایه‌ریزی‌ شده‌ است‌ و آیا فرآیند ساخت‌ واژگان‌ بافتی‌ در چارچوب‌ این‌ نظریه‌ قابل‎توصیف‌ است و سرانجام،‌ آیا واژگان‌ بافتی‌ در زبان‌ فارسی‌ نهادینه‌ می‌شوند؟ این‎ها پرسش‌هایی هستند كه‌ نگارنده‌ قصد دارد در این‌ بحث‌ به‌ آن‌ها بپردازد. دنباله...

آشنایی با روش پژوهش و تصحیح نسخه‌های خطی

سخن‌گویان خاموش و دوستان ارزنده‌ی بی‌زبان که هر یک گنجینه­‎ای از علم و ادب و پزشکی و فلسفه را در لابه‌لای برگ‌های خود نگاه‎داری کرده‌­اند تا به مقتضای زمان و مکان راز خویش بر اهل آن بازگویند: «نوشته­‌های خطی» که میراث فرهنگی و حتا پشتوانه‌ی ارزی و اقتصادی کشور نامیده می‌­شوند.

اگرچه شناخت ارزش این آثار برجای‌مانده از روزگاران برای همه ممکن نیست، اما برای اهل فن و آشنا به ارزش و بهای گران آن‌ها ارجمندی این آثار ناشناخته نیست و جای بسیار تأسف است که این افراد به دلایل بی‌شمار از فراغت بال و امنیت خیال برخوردار نیستند که بتوانند در گوشه‌ای بنشینند و فارغ از قیل‌وقال با این سخن‎گویان خاموش به گفت‌وگو بپردازند، پرده از اسرارشان بردارند و حاصل‌ اندیشه‌های بزرگان درگذشته را در اختیار معاصران خویش قرار بدهند. دنباله...

تاریخچه‌ی رادیو، تلویزیون و سینما در‌ ایران

١. رادیو

در سال‌ ١٣٠٣ هجری‌ شمسی‌ (١٩٢۴ م‌) توسط وزارت‌ جنگ‌ مقدمات‌ استفاده‌ از بی‌سیم‌ فراهم ‌شد. در سال‌ ١٣٠۵ بی‌سیم‌ در ایران‌ وارد شد. از سال‌ ١٣١١ موسسات‌ بی‌سیم‌ توسعه‌ پیدا كردند، كه‌ نهایتن به‌ ایجاد رادیو منتهی‌ شد. 
هیات‌ وزیران‌ روز دوم‌ مهر ماه‌ ١٣١٣ استفاده‌ از رادیو را تصویب‌ كرد و مقرراتی‌ وضع‌ شد كه‌ برای‌ نصب‌ آنتن‌ و استفاده‌ از رادیو اجازه‌‌ی وزارت‌ پست‌ و تلگراف‌ و تلفن‌ لازم‌ بود. 
در سال‌ ١٣١٦ مقدمات‌ ایجاد مركز رادیو به ‌وسیله‌ی‌ وزرات‌ پست‌ و تلگراف‌ و تلفن‌ فراهم‌ و به‌ دنبال‌ این‌ اقدام‌ در سال‌ ١٣١۷ «سازمان‌ پرورش‌ افكار» تاسیس‌ شد. این‌ سازمان‌ دارای‌ كمیسیون‌های‌ مطبوعات‌، سخن‌رانی‌، نمایش‌های‌ رادیویی‌ و موسیقی‌ بود.  دنباله...

واژه‌های عربی در شاهنامه

از جمله اموری که ما باید از غربیان بیاموزیم، روش درست مطالعه و دقت در تحقیق مطالب است، چه در مسائل علمی و چه در مباحث ادبی، حدس و گمان، تقریب و تخمین، و اتکا به ذوق و سلیقه شخصی، امروز دیگر ارزش و اعتباری ندارد و حتا در انتقاد ادبی و امور ذوقی به کاری نمی‌آید. وصف‌های کلی و مبهم مانند «فصیح» و «بلیغ» و «منسجم» و «مستحکم» و «زیبا» و «شیوا» و مانند آن‌ها که معمول محقق و ادیب شرقی بوده است و هنوز هست، ممکن است درباره‌ی همه‌ی شاعران و نویسندگان یکسان به ‌کار برود، اما هیچ‌یک بر علم خواننده یا شنونده چیزی نمی‌افزاید و شاید تنها فایده‌ی آن‌ها آن باشد که بر جهل و ابهامی که در ذهن گوینده یا نویسنده وجود دارد، پرده‌پوشی کند.

بحث و تحقیق در شیوه‌ی بیان و سبک انشای شاعران و نویسندگان بزرگ یکی از کارهاییست که محتاج روش درست و دقیق علمی است وگرنه هرچه در این زمینه گفته شود، بی‌معنی و بی‌فایده خواهد بود. موضوع میزان و چه‌گونگی استعمال لغت‌های عربی در شاهنامه‌ی فردوسی از این قبیل است. دنباله...

چه‌گونه «پارس» «ایران» شد؟

تا اوایل قرن بیستم، مردم جهان کشور ما را با عنوان رسمی ‌"پارس" یا "پرشین" می‌شناختند، اما در دوران سلطنت رضاشاه که بحث رجعت به‌ ایران باستان و تاکید بر ‌ایران پیش از اسلام قوت گرفته بود، حلقه‌ای از روشنفکران باستان‌گرا مانند سعید نفیسی، محمد علی فروغی و سیدحسن تقی‌زاده در حکومت پهلوی اول با حمایت مستقیم رضاشاه گردهم آمده بودند و به‌ این منظور اقداماتی را انجام می‌دادند. سعید نفیسی از مشاوران نزدیک رضاخان به وی پیشنهاد کرد نام کشور به‌طوررسمی به "ایران" تغییر یابد. ‌این پیشنهاد در آذرماه ١٣١٣ شمسی رنگ واقعیت به خود گرفت.

یادداشتی که از نظر می‌گذرانید، مقاله‌ای از سعید نفیسی در روزنامه‌ی اطلاعات است که بعد از رسمی‌شدن عنوان ‌ایران، دلایل و توجیه تاریخی و فرهنگی‌ این انتخاب را با عموم مردم در میان گذاشته است. دنباله...

فن خلاصه‌نویسی شنیده‌ها و خوانده‌ها

«خلاصه‌نویسی» (چکیده‌نویسی) در فن نگارش به معنای نوشتن متن یک کتاب یا سخن‌رانی در اندازه‌ای کوتاه‌تر است، بی‌آن‌که به مضمون اصلی متن خللی وارد شود. خلاصه‌نویسی نوعی ایجاز است؛ یعنی بیان مقصود در کمترین اندازه.

گاهی نیاز می‌‌شود که از یک سخن‌رانی یا کتاب و مقاله، خلاصه‌ای تهیه شود، یا گزارشی فشرده از یک حادثه، یا صورت‌جلسه‌ای خلاصه از یک جلسه، سمینار، برنامه و ... تهیه گردد. گاهی در نقد یک اثر ادبی یا محتوای یک کتاب و مقاله و فیلم، نیاز است که فشرده‌ای از آن بیان شود. در معرفی‌های اجمالی از یک کتاب نیز خلاصه‌نویسی جایگاه خود را دارد. گاهی نیز در دوره‌‌های آموزشی و در کلاس‌ها، لازم است از مطالب خلاصه‌برداری شود، یا در متون آموزشی، خلاصه‌ای از هر بخش یا بحث در پایان آورده شود. گاهی هم برای شرکت در یک مسابقه، لازم می‌‌شود کتاب یا مقاله یا داستانی خلاصه شود. برای تهیه‌ی جزواتی فشرده و کم‌حجم برای امتحان از برخی دروس و متون هم، نیازمند به چکیده‌نویسی هستیم.  دنباله...

ایران‌شناسی و زبان و ادبیات فارسی

در دانشگاه‌‌های آمریکا

 در دهه‌ی سوم قرن بیستم بود كه طرح توسعه، تحقیق و تدریس در رشته‌ی علوم انسانی در ایالات متحده امریكا ریخته شد و تا پایان جنگ دوم, امریكا در این زمینه پیشرفت‌‌های زیادی كرد. به‌طور مشخص‌تر و در زمینه‌ی ایران‌شناسی و مطالعات مربوط به ایران باید گفت كه این برنامه‌‌ها در ایالات متحده امریكا قبل از جنگ دوم جهانی منحصر به چند دانشگاه بود و به‌طوركلی به مطالعات مذهبی بستگی داشت. بعد از جنگ علاقه بیش‌تری به این برنامه‌‌ها به‌ویژه به زبان فارسی و تمدن ایران نشان داده شد. لایحه‌ی كنگره در سال ۱۹۸۵ مربوط به تعلیم و تربیت عمومی, با دراختیارگذاشتن اعتبارات مالی در وزارت آموزش و پرورش مشوق توسعه‌ی ایران‌شناسی و دیگر مطالعات مربوط به كشور‌های خاورمیانه و نزدیك شد و در نتیجه, این برنامه‌‌ها به‌سرعت در سراسر امریكا گسترش یافت. چندی بعد بنیاد فورد با پرداخت كمك‌‌های بلاعوض به استادان و دانش‌جویان علاقه‌‌مند به این مطالعات, از این برنامه پشتیبانی كرد. دنباله...

اﻣﺮوزه ﻣﺮدم در ﮔﻔﺖوﮔﻮی رﺳﻤﯽ، ﺑﺴﯿﺎری از واژهﻫﺎ را ﻣﺘﻔﺎوت از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ، ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ ﺑﺮﺧﯽ واژهﻫﺎ را ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺮدم ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽکنند و اﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ را ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورند ﮐﻪ ﺗﻠﻔﻆ اﻏﻠﺐ ﯾﺎ ﻫمه‌ی ﻣﺮدم ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ. در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد، ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻟﻐﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﺮدم را ﺿﺒﻂ ﻧﮑﺮده‌اند؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻠﻔﻆ ﻗﺪﯾﻤﯽ واژه ﯾﺎ ﺗﻠﻔﻆ اﺻﻠﯽ آن در زﺑﺎن ﻣﺒﺪأ را ﺛﺒﺖ ﮐﺮده‌اند. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ، ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺪوﯾﻦ اﻧﻮاع اﺧﺘﻼف ﺗﻠﻔﻆ در ﻓﺎرﺳﯽ اﻣﺮوز و ﻣﺸﺨﺺﮐﺮدن ﻋﻠﻞ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. دنباله...

سرگذشت زبان فارسی

در آغاز فروردین سال ١٣٠٨ خورشیدی، در گزارش اوستای خود، جلد یکم یشتها نوشته‌ام: «هرچند که زبان ما پس از استیلای عرب با لغات سامی ‌درآمیخته است، ولی ریشه‌ی آریایی خود را نباخته و رشته‌ی ارتباطش با فرس (پارس باستان) و زبان اوستا و پهلوی از هم نگسسته است. به‌جاست که در مدارس عالی ما تدریس فرس و اوستا و پهلوی معمول گردد؛ همان‌طوری که در مدارس بزرگ اروپا تدریس زبان‌های یونانی و لاتینی که ریشه‌ی السنه‌ی مغربی است، معمول است. امید است که به‌زودی دولت ما چند تن از پارسیان دانشمند اوستا و پهلوی‌دان را به تهران جلب نموده، تحصیل این دو زبان را برقرار سازد و به ملیت ما روح تازه‌ای بدمد...». دنباله...

 

لهجه‌ی تهرانی و مشخصه‌های آن

لهجه‌ی تهرانی یکی از لهجه‌های رایج زبان فارسی است که شکل کنونی آن با لهجه‌ی اهالی بومی تهران که هنوز هم در مناطقی مانند شمیران و لواسانات استفاده می‌شود، متفاوت است. این لهجه با توجه به اشعار به‌جامانده از بُندار رازی‌، با لهجه اهالی ری نیز تفاوت‌هایی در آن دیده می‌شود، اگرچه در بسیاری از موارد هم‌پوشانی بسیاری با آن و نیز با لهجه‌ی مازندرانی دارد.

با تبدیل‌شدن تهران به شهر توسط شاه تهماسب اول، مردم مختلف و به‌‌ویژه نظامی‌ها به آن مهاجرت نمودند، لهجه‌های این مهاجران با گویش ری ادغام شد. پس از پایتخت‎‌‌شدن این شهر توسط آغامحمدخان قاجار مهاجرت به تهران و اقامت در آن سرعت پیدا کرد و بسیاری از اقلیت‌های قومی و مذهبی به این شهر آمدند. لهجه‌ی بومی تهرانی که غالب آن لهجه‌ی ری بود، تحت تاثیر اقوام مختلف ساکن تغییراتی کرد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها، تاثیر لهجه‌ی شیرازی در نتیجه‌ی تبعید طایفه‌ی زند به تهران توسط آغامحمدخان است. دنباله...

 

آسیب‌شناسی کاربُردهای امروزی زبان فارسی

 (نگرشی ساختاری و معناشناختی در نثر امروز فارسی) 

  

چفت‌وبست زبان فارسی شُل شده است. بسیار کم بوده‌اند، به‌راستی، نمونه‌هایی از شعر و نثر پس از مشروطیّت که مرا جُز به همین نتیجه رسانده باشد که چفت‌وبست زبان فارسی امروز به‌راستی شُل شده است: هم در ساختمان و هم در واژگان.  
بی‌درنگ باید بیفزایم که زبان فارسی امروز، هم در گستره‌ی بسیار گسترده‌ی جغرافیایی و هم در سطح‌های بسیار گوناگون اجتماعی کاربرد خویش، گویش‌ها و گونه‌های فراوانی دارد. در نوشته‌ی کنونی، من امّا به‌ گونه‌ای از‌  این زبان خواهم پرداخت که کاربرد فرهیخته - ادبی آن را پدید می‌آورد و به نمودها و نمونه‌هایی از‌ این کاربرد در نثر فرهنگی - ادبی امروز ‌ایران می‌پردازم دنباله...

 

داستان متمم در زبان فارسی

 در بین مباحث مختلف دستور زبان، عواملی موجب می‌شود که برخی بخش‌های آن پرمساله‌‌تر از دیگر بخش‌ها به ‌نظر برسد و همین در کنار نکات دیگر موجب دشواری آموزش به زبان‌آموزان می‌شود. یکی از این مباحث پردامنه و پرحاشیه، متمم است که به‌رغم انتشار مقالات و پژوهش‌های چندی هنوز همه‌ی جوانب آن به‌روشنی بیان نشده و گاه موجب بروز اشتباهاتی در آموزش آن می‌شود.

یکی از این اشتباهات «متمم قید» و «متمم قیدی» است. همین نزدیکی لفظ موجب شده است که برخی این دو را یکی بدانند. این‌گونه نکات ریز که ظاهرن چندان اهمیتی هم ندارند اما در حقیقت شالوده‌ی کار را آشفته می‌سازند، کم نیستند. به‎این‌خاطر سعی شده است در این مقاله یک بار دیگر و از زاویه‌ای متفاوت، متمم را بنگریم و نکات ریزی را که کم‌تر به آن‌ها توجه می‌شود، اما در آموزش دستور زبان نقشی اساسی دارند، بیان کنیم. دنباله...

ادبیات‌درمانی در فارسی

نویسنده در این مقاله به بررسی نقش ادبیات در اصلاح اختلالات فردی و اجتماعی پرداخته است. «نوشتن شما را قادر می‌سازد به بخش‌های عمیق‌تر وجودتان دست یابید. هرگاه افکار و احساسات خود را روی کاغذ می‌آورید، دریچه‌ای برای ورود سلامت روانی می‌گشایید.» (برنتلی، ١٣٨۵: ١٢٣)

ادبیات درمانی در فرهنگ ایران موردی است که بیش‌تر مردم با آن خو گرفته‌اند. بیش‌تر ایرانیان که به دیوان حافظ تفأل می‌زنند، در واقع در پی یافتن آرامشی هستند که با خواندن شعر حافظ آن را به ‌د‌ست می‌آورند و قدرت تصمیم‌گیری پیدا می‌کنند. بعضی هم روز خود را با خواندن شعر یا متنی روحیه‌بخش آغاز می‌کنند و با آن‌چه قدرت تغییر آن را ندارند، کنار می‌آیند.

چو قسمت ازلی بی‌حضور ما کردند   گر اندکی نه به وفق رضاست خرده مگیر    (حافظ)   دنباله...

کلمات تیره و شفاف

مقصود از كلمات شفاف آن دسته از كلمات است كه از روی صدا یا ساخت آن‌ها بتوان به‌ معنی آن‌ها پی برد یا معنی آن‌ها را حدس زد. برعكس، كلمات تیره به آن دسته از كلمات گفته می‌شود كه تلفظ یا ساخت آن‌ها ردِّپایی برای شناختن معنی آن‌ها به‌دست ندهد. به‌بیان‌دیگر كلمات شفاف آن‌هایی هستند كه معنی آن‌ها كاملن یا تا حدی از ظاهر آن‌ها پیداست، درحالی‌که كلمات تیره آن‌هایی هستند كه این خاصیت را ندارند.

از زمان‌های بسیار قدیم تا همین اواخر این بحث همواره در فلسفه‌ی زبان مطرح بوده و بارها به كشمكش‎های فلسفی سخت انجامیده است كه آیا ظاهر كلمه با معنی آن ارتباط دارد یا نه. مثلن آیا دلیلی دارد كه به این صفحه كه من جملات خود را بر آن نوشته‎ام در زبان فارسی «كاغذ» می‌گویند؟ آیا رابطه‎ای ذاتی بین ویژگی‌های این شیء خارجی و ویژگی‌های صوتی كلمه‌‌ی «كاغذ» وجود دارد كه به این نام‌گذاری انجامیده است؟ دنباله ...

 

تابع مهمل، آرایه‌ی سخن عامیانه

 

موضوع تابع مهمل، علاوه بر این‌که در ادبیات ایران مطرح است، موضوعى است که در زبان محاوره، همه با آن سروکار دارند. اما متأسفانه کم‌تر بدان توجه شده است. همه‌ی اَشکال آن شناسایى و معرفى نشده و قواعد آن با همه‌ی سادگى تدوین نیافته است و از همه مهم‌‏تر به دلیل این بى‏‌توجهى و همچنین به‌ سبب مطالعه‌ی اندک در زمینه‌ی لغات عامیانه و واژه‏‌هاى محلى، بسیارى از ترکیباتى که در فرهنگ عامیانه به‌ کار مى‌‏رود و از نوع تابع مهمل نیست، تابع مهمل پنداشته شده و در لغت‏‌نامه‏‌ها به‌ همین شکل ضبط شده است.

تابع لفظى است که در پى لفظى دیگر مى‏‌آید تا بر معنى لفظ اول تأکید کند. مانند واژه "پوى" به‌ معنى رفتن و دویدن که به‌دنبال واژه "تک" به همین معنى قرار مى‏‌گیرد و عبارت "تک‌وپوى" را مى‏‌سازد. "تک" واژه‌ی موضوع یا اصلى و "پوىتابع " آن است. مهمل واژه‌‏اى است که به‌تنهایى داراى معنى نیست، اما هنگامى که با واژه‏اى دیگر همراه شود، معنى آن واژه را مى‏‌پذیرد. بنابرین تابع مهمل واژه‏‌اى است که به‌تنهایى بى‏‌معنى است اما چون به‌ صورت تابع لفظى دیگر به‌ کار رفته معنى آن لفظ را به‌ خود مى‏‌گیرد. مانند واژه‌ی "ماغذ" در عبارت "کاغذماغذ". دنباله ...